Φ, φ

Το εικοστό πρώτο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Το φ (όπως και τα χ, ψ, ω), αντίθετα με τα άλλα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, που προήλθαν από τροποποίηση σημιτικών γραμμάτων, είναι επινόηση των Ελλήνων, και χρησιμοποιήθηκε για την παράσταση των δασέων φθόγγων ph και bh της ινδοευρωπαϊκής μητέρας-γλώσσας. Το αρχαίο ελληνικό φ ήταν διχειλικός, άηχος φθόγγος, στιγμιαίος και δασύς, ενώ το νεοελληνικό φ είναι φθόγγος άηχος, χειλοδοντικός, διαρκής και πνευματώδης. Απόδειξη της αρχαίας προφοράς είναι η χρησιμοποίηση των π και nh για την παράσταση του φθόγγου πριν από την επινόηση του φ, καθώς και η μεταγραφή ελληνικών λέξεων στην αρχαιότερη φάση της λατινικής γλώσσας: PILEMO (= ΦΙΛΗΜΩΝ), ενώ η χρησιμοποίηση του ph άρχισε μετά τον 2o αι. π.Χ. Το αρχαίο ελληνικό φ προέρχεται από τα ph και bh, αλλά και από το g h (πριν από τα αδρά φωνήεντα α, ο και σύμφωνα) της ινδοευρωπαϊκής: ινδοευρωπαϊκή *bher, *ghomos, ελληνικά φέρω, φόνος. Εκτός από το κληρονομημένο αυτό φ, έχουμε στην αρχαία ελληνική και υστερογενές φ από τροπή του π πριν από δασυνόμενο φωνήεν: από ου > αφ’ ού, καθώς και από τροπή των χειλικών π, β πριν από δασύ σύμφωνο: τρέπ-ω – τετράφ-θαι, τρίβω – ετρίφ-θην. Παρατηρείται επίσης συμπνευματισμός του φ με το επόμενο ηχηρό σύμφωνο: κρύφ-α – κρύβ-δην και αφομοίωση με επόμενο μ: γράφ-μα > γράμμα, καθώς και τροπή του φ σε π για ανομοίωση: φέφυκα > πέφυκα. Στη νέα ελληνική έχουμε παραγωγή του φθόγγου φ από το υ των διφθόγγων αυ, ευ πριν από άηχο σύμφωνο: ευκαιρία, ευθύνη, και από τροπή του αρχαίου π πριν από τ: πταίω > φταίω, πτωχός > φτωχός.